Επιστημονική Τεκμηρίωση
Χρονολόγηση
Από:
Αρχαϊκή Περίοδος
Έως:
Ρωμαϊκή Περίοδος
Τύπος χώρου / μνημείου:
Κενοτάφειο , Ταφικός τύμβος
Τεκμηρίωση:
Το Πελόπιο, μεταξύ του ναού της Ήρας και του ναού του Διός, ήταν ταφικό μνημείο (κενοτάφιο) που σύμφωνα με τον περιηγητή Παυσανία (5.13.1) αφιέρωσε ο Ηρακλής στον τοπικό ήρωα Πέλοπα, ως τέταρτος απόγονός του, Σε βάθος 2,50 μ. κάτω από το Πελόπιο των ιστορικών χρόνων διατηρούνται τα κατάλοιπα του μεγάλου προϊστορικού τύμβου με λίθινο περίβολο, ο οποίος χρονολογείται στην Πρωτοελλαδική εποχή (περίπου 2500 π.Χ.), και το ανώτερο τμήμα του οποίου ήταν ορατό μέχρι και την κλασική εποχή. Ο τύμβος των ιστορικών χρόνων διαμορφώθηκε αρχικά γύρω στον 6 αι. π.Χ. και κατά τον 5ο αι. π.Χ γύρω από αυτόν κτίστηκε ένας ακανόνιστος πεντάπλευρος περίβολος με απλή είσοδο στη νοτιοδυτική γωνία. Στα τέλη του 5ου αι. π.Χ. η είσοδος αναδείχθηκε με την προσθήκη μνημειακού λίθινου δωρικού πρόπυλου. Κατά την αρχαιότητα μέσα στον περίβολο υπήρχαν δένδρα, κυρίως λεύκες, και ανδριάντες. Σύμφωνα με τις μαρτυρίες του Παυσανία (5.13.2), κάθε χρόνο οι άρχοντες θυσίαζαν στο χώρο του Πελοπίου ένα μαύρο κριάρι και όποιος έτρωγε από το θυσιασμένο στον Πέλοπα ζώο δεν επιτρεπόταν να μπει στο ναό του Δία.
Χρονολόγηση
Από:
Ρωμαϊκή Περίοδος
Έως:
Ρωμαϊκή Περίοδος
Τύπος χώρου / μνημείου:
Υδατοδεξαμενή Συγκέντρωσης & Διανομής , Υδαταγωγός , Νυμφαίο , Κρήνη
Τεκμηρίωση:
Το Νυμφαίο της Ολυμπίας ή εξέδρα του Ηρώδη του Αττικού αποτελεί το υδραγωγείο που κατασκευάστηκε με χορηγία του Ηρώδη του Αττικού το 160 μ.Χ. και έλυσε το μεγάλο πρόβλημα λειψυδρίας της περιοχής, που γινόταν πολύ πιο έντονο κατά τη διάρκεια τέλεσης των Ολυμπιακών Αγώνων, όταν χιλιάδες επισκέπτες κατέκλυζαν τον χώρο. Πρόκειται για μεγάλη μνημειακή κρήνη, αλλά και δεξαμενή για το νερό, που συλλεγόταν από πηγές στα ανατολικά του ιερού και διοχετευόταν με πυκνό σύστημα αγωγών σε διάφορα σημεία του, μέσα και έξω από την Άλτι.
Θέση στο χώρο:
Ανάμεσα στο ναό της Ήρας και στο άνδηρο των θησαυρών.
Χρονολόγηση
Από:
Αρχαϊκή Περίοδος
Έως:
Ρωμαϊκή Περίοδος
Τύπος χώρου / μνημείου:
Βουλευτήριο (Θρησκευτική Διοίκηση)
Τεκμηρίωση:
Το Βουλευτήριο της Ολυμπίας στα νότια του ναού του Δία, έξω από τον ιερό περίβολο της Άλτεως, αποτελούσε την έδρα της βουλής των Ηλείων, τα μέλη της οποίας είχαν την ευθύνη για τη διοργάνωση των αγώνων, αλλά πιθανότατα και των Ελλανοδικών και των κριτών των αγώνων, είχε άμεση σχέση με τη διεξαγωγή των Ολυμπιακών Αγώνων. Εδώ γίνονταν οι καταγραφές των αθλητών, οι κληρώσεις για τη συμμετοχή τους στους αγώνες και οι επίσημες ανακοινώσεις με τα ονόματα των συμμετεχόντων και το πρόγραμμα των αγώνων. Επίσης, εδώ εκδικάζονταν τα παραπτώματα και οι ενστάσεις των αθλητών και αποφασίζονταν οι ποινές τους. Η κατασκευή του βουλευτηρίου άρχισε τον 6ο αι. π.Χ. και ολοκληρώθηκε τον 4ο αι. π.Χ., ενώ μικρές προσθήκες και επεμβάσεις έγιναν και στα ρωμαϊκά χρόνια.
Χρονολόγηση
Από:
Αρχαϊκή Περίοδος
Έως:
Κλασική Περίοδος
Τύπος χώρου / μνημείου:
Θησαυρός
Τεκμηρίωση:
Οι Θησαυροί του ιερού της Ολυμπίας αποτελούσαν μικρά ναόσχημα οικοδομήματα που αφιέρωναν στο ιερό διάφορες ελληνικές πόλεις για να στεγάσουν τα πολύτιμα και πλούσια αναθήματά τους στο Δία. Βρίσκονται συγκεντρωμένοι στους νότιους πρόποδες του Κρονίου λόφου, στο χώρο όπου υπήρχαν οι προϊστορικές λατρείες του ιερού, επάνω σε τεχνητό επίπεδο άνδηρο, που καταλαμβάνει την έκταση από το Νυμφαίο έως το στάδιο και διαμορφώθηκε ειδικά γι' αυτό το σκοπό. Οι πρώτοι χρονολογούνται στα αρχαϊκά χρόνια, στον 6ο αι. π.Χ., και οι τελευταίοι στα μέσα του 5ου αι. π.Χ. Ο περιηγητής Παυσανίας (6.19.1-15) αναφέρει τα ονόματα δέκα θησαυρών: των Σικυωνίων, Συρακουσίων, Επιδαμνίων, Βυζαντίων, Συβαριτών, Κυρηναίων, Σελινουντίων, Μεταποντίων, Μεγαρέων και Γελώων, ωστόσο, κατά την ανασκαφική έρευνα ήλθαν στο φως τα θεμέλια δώδεκα τέτοιων κτιρίων, από τα οποία μόνο πέντε ταυτίσθηκαν με βεβαιότητα: των Σικυωνίων, των Σελινουντίων, των Μεταποντίων, των Μεγαρέων και των Γελώων. Όπως φαίνεται, οι περισσότεροι θησαυροί ήταν αφιερώματα των πόλεων της Μεγάλης Ελλάδας, γεγονός που αποδεικνύει τους ισχυρούς δεσμούς του ιερού της Ολυμπίας με τη Δύση.
Χρονολόγηση
Από:
Κλασική Περίοδος
Έως:
Ρωμαϊκή Περίοδος
Τύπος χώρου / μνημείου:
Ξενώνας (αρχαίου ιερού) , Κατάλυμα
Τεκμηρίωση:
Το Λεωνιδαίο, μεγάλος πολυτελής ξενώνας στη νοτιοδυτική γωνία του ιερού της Ολυμπίας, έξω από τον περίβολο της Άλτεως, προοριζόταν για τη φιλοξενία των επισήμων που έρχονταν στην Ολυμπία κατά τη διάρκεια τέλεσης των Ολυμπιακών Αγώνων. Κτίσθηκε περίπου το 330 π.Χ. και ανοικοδομήθηκε τουλάχιστον δύο φορές στους ρωμαϊκούς χρόνους, που αποτέλεσε πλέον κατοικία των Ρωμαίων αξιωματούχων. Οφείλει το όνομά του στο δωρητή και αρχιτέκτονά του Λεωνίδη από τη Νάξο. Ο Θεηκολεών, έδρα των Θεηκόλων, των ιερέων της Ολυμπίας, στα δυτικά της Άλτεως , έξω από τον ιερό περίβολο και βόρεια του εργαστηρίου του Φειδία, αποτελούσε επίσης κατάλυμα όλου του προσωπικού που υπηρετούσε μόνιμα στο ιερό, όπως ήταν οι σπονδοφόροι, οι μάντεις, οι εξηγητές, οι αυλητές και ο ξυλέας, ο προμηθευτής των ξύλων που χρησιμοποιούσαν στις θυσίες. Το αρχικό οικοδόμημα χρονολογείται στα μέσα του 5ου αι. π.Χ., αλλά υπέστη διάφορες προσθήκες και μετασκευές μέχρι και τα ρωμαϊκά χρόνια. Οι Ξενώνες των ρωμαϊκών χρόνων της Ολυμπίας κτίστηκαν έξω από την ιερά Άλτι, δυτικά του εργαστηρίου του Φειδία και πολύ κοντά στις θέρμες του Κλαδέου, γύρω στο 170 π.Χ. προκειμένου να αντιμετωπιστούν οι συνεχώς αυξανόμενες ανάγκες των επισκεπτών του ιερού, ιδιαίτερα κατά την περίοδο τέλεσης των Ολυμπιακών Αγώνων.
Χρονολόγηση
Από:
Κλασική Περίοδος
Έως:
Ρωμαϊκή Περίοδος
Τύπος χώρου / μνημείου:
Αρχαίο Ιερό
Τεκμηρίωση:
Το ιερό της Δήμητρας και Κόρης, σε απόσταση 150μ. βόρεια του αρχαίου Σταδίου και κατά μήκος του παλαιού επαρχιακού δρόμου Ολυμπίας-Μιράκας-Τρίπολης, στο ύψος των εγκαταστάσεων της Διεθνούς Ολυμπιακής Ακαδημίας, είναι ένα ορθογώνιο κτίριο, κτισμένο από κογχυλιάτη πωρόλιθο, με προσανατολισμό Δ-Α, που σύμφωνα με τα κινητά ευρήματα, τον τρόπο δόμησης αλλά και την εύρεση δύο δωρικών κιονοκράνων in situ χρονολογείται πιθανόν στις αρχές του 5ου αι. π.Χ. Η αλληλουχία των στρωμάτων κεραμίδων υποδηλώνει τις διαδοχικές μετασκευές στο χώρο, οι οποίες συνεχίστηκαν έως και τον 3ο-4ο αιώνα μ.Χ. Τόσο η θέση του αρχαίου κτιρίου, όσο και τα ευρήματα ταυτίζουν το ανασκαφέν κτίριο με το ιερό της Δήμητρας Χαμύνης. (Παυσανίας Ηλιακά, VI, 21,1-2).
Χρονολόγηση
Από:
Ρωμαϊκή Περίοδος
Έως:
Ρωμαϊκή Περίοδος
Τύπος χώρου / μνημείου:
Υπόκαυστο Λουτρού , Λουτρά Αρχαίου Ιερού , Θέρμες
Τεκμηρίωση:
Υπόκαυστα ρωμαϊκού λουτρού με τμήμα δεξαμενής σε απόσταση 150μ. βόρεια του αρχαίου Σταδίου κατά μήκος του παλαιού επαρχιακού δρόμου Ολυμπίας-Μιράκας-Τρίπολης, στο ύψος των εγκαταστάσεων της Διεθνούς Ολυμπιακής Ακαδημίας, σε απόσταση 25 μ ανατολικά από το ιερό Δήμητρας και Κόρης.
Χρονολόγηση
Από:
Ύστερη Εποχή του Χαλκού
Έως:
Ύστερη Εποχή του Χαλκού
Τύπος χώρου / μνημείου:
Νεκροταφείο , Θαλαμοειδής τάφος , Λακκοειδής τάφος
Τεκμηρίωση:
Νεκροταφείο δεκαπέντε περίπου θαλαμωτών και δύο λακκοειδών τάφων που αναπτύσσονται σε δύο συστάδες βρίσκεται στο χώρο του Νέου Μουσείου Ολυμπίας, στα ΒΑ (τάφοι Καλόσακα) και στα Α (τάφος Ζούνη). Οι θαλαμωτοί ήταν τάφοι οικογενειακοί. Αποτελούνταν από κατηφορικό δρόμο, που οδηγούσε σε είσοδο με θύρα (στόμιον) φραγμένη από ξερολιθιά, και σε τετράπλευρο ή ακανόνιστου σχήματος ταφικό θάλαμο με θολοειδή οροφή. Οι νεκροί τοποθετούνταν συνήθως με τα προσωπικά τους αντικείμενα (κτερίσματα) σε απλούς ορθογώνιους λάκκους με καλυπτήριες πλάκες, συνήθεια αγαπητή στην Ηλεία. Οι παλαιότερες ταφές παραμερίζονταν σε περιφερικά σημεία του ταφικού θαλάμου. Κατά περίπτωση ανοίγονταν ταφικοί λάκκοι στο δάπεδο των δρόμων και ταφικές κόγχες στις παρειές τους. Το νεκροταφείο ήταν σε χρήση από τα τέλη του 15ου έως και τον 12ο αι. π.Χ., και ξαναχρησιμοποιήθηκε αιώνες αργότερα, στα ρωμαϊκά χρόνια.
Χρονολόγηση
Από:
Ρωμαϊκή Περίοδος
Έως:
Ρωμαϊκή Περίοδος
Τύπος χώρου / μνημείου:
Νεκροταφείο
Τεκμηρίωση:
Σε απόσταση 2 χλμ περίπου ανατολικά της Ολυμπίας εντοπίστηκαν περισσότεροι από 50 ασύλητοι τάφοι, οι οποίοι περιείχαν ως κτερίσματα πήλινα και γυάλινα αγγεία, λύχνους και πολλά χάλκινα διακοσμητικά. Μεταξύ των τάφων ερευνήθηκαν και τέσσερις μεγάλοι νεκρικοί θάλαμοι, εκ των οποίων κάθε ένας περιείχε τρεις έως πέντε κτιστούς κιβωτιόσχημους τάφους. Οι νεκρικοί θάλαμοι είχαν λιθόστρωτο προαύλιο, είσοδο με παραστάδες και ήταν κεραμοσκεπείς, ενώ στο εσωτερικό τους έφεραν γραπτές διακοσμήσεις. Πιθανόν οι νεκρικοί αυτοί θάλαμοι προορίζονταν για την ταφή αξιωματούχων του ιερού της Ολυμπίας, με το οποίο άλλωστε είναι συνδεδεμένο το νεκροταφείο. Το νεκροταφείο ήταν σε χρήση από τον 1ο έως τον 4ο αι. μ.Χ.
Χρονολόγηση
Από:
Νεότεροι Χρόνοι
Έως:
Σύγχρονη Εποχή
Τύπος χώρου / μνημείου:
Μουσείο
Τεκμηρίωση:
Το κτίριο του Παλαιού Μουσείου της Αρχαίας Ολυμπίας αποτελεί χαρακτηριστικό δείγμα νεοκλασικής αρχιτεκτονικής με ιδιαίτερα στοιχεία από αρχαία κτίρια της Ολυμπίας. Κατασκευάστηκε το 1885 από σχέδια του αρχιτέκτονα Adler.
Χρονολόγηση
Από:
Γεωμετρική Περίοδος
Έως:
Ρωμαϊκή Περίοδος
Τύπος χώρου / μνημείου:
Ξενώνας (αρχαίου ιερού) , Πύλη (οχύρωση) , Εργαστήριο , Ιερό Άλσος , Πρόπυλο Αρχαίου Ιερού , Νυμφαίο , Βασιλική , Υδραγωγείο , Αρχαίο Ιερό , Ταφικό Μνημείο , Στοά , Στάδιο , Γυμνάσιο (αρχαιότητα) , Παλαίστρα , Ιππόδρομος , Πρυτανείο (Θρησκευτική Διοίκηση) , Βωμός , Αρχαίος Ναός , Ηρώο , Κατάλυμα , Ιερά Οδός , Έπαυλη , Θησαυρός , Λουτρά Αρχαίου Ιερού , Θέρμες , Περίβολος
Τεκμηρίωση:
Στους νοτιοδυτικούς πρόποδες του κατάφυτου Κρονίου λόφου στην Ολυμπία, μεταξύ των ποταμών Αλφειού και Κλαδέου, το Ιερό του Δία περιλαμβάνει την Άλτη, το ιερό άλσος, που καταλαμβάνει το κεντρικό τμήμα και μέσα σε αυτή αναπτύσσεται ο πυρήνας του Ιερού, με τους ναούς, τους θησαυρούς και τα σημαντικότερα κτίρια του χώρου. Η Άλτις χωρίζεται από τη γύρω περιοχή με περίβολο, που στα τέλη του 4ου αι. π.Χ. είχε δύο πύλες στη δυτική πλευρά του και μία στη νότια, ενώ το όριό της στα ανατολικά αποτελεί η Στοά της Ηχούς, που χωρίζει τον ιερό χώρο από το στάδιο. Στη ρωμαϊκή περίοδο ο περίβολος διευρύνθηκε και στη δυτική του πλευρά διαμορφώθηκαν δύο μνημειακά πρόπυλα. Σε περίοπτη θέση μέσα στον ιερό χώρο δεσπόζει ο γιγάντιος ναός του Δία και βορειότερα ο παλαιότερος ναός της Ήρας. Στα δυτικά του ναού της Ήρας, σε περίοπτη θέση μέσα στον ιερό περίβολο βρίσκεται το Φιλιππείο, το μοναδικό κυκλικό οικοδόμημα της Άλτεως και ένα από τα ωραιότερα δείγματα της αρχαίας ελληνικής αρχιτεκτονικής, που αφιερώθηκε στο ιερό του Δία από το Φίλιππο Β΄, βασιλιά της Μακεδονίας, μετά τη νίκη του στη μάχη της Χαιρώνειας το 338 π.Χ. και αποδεικνύει τη μεγάλη πολιτική σημασία που είχε το ιερό εκείνη την εποχή. Στη βόρεια πλευρά υπήρχε το Μητρώο, ναός αφιερωμένος στη μητέρα των θεών Ρέα-Κυβέλη, και πίσω του, στους πρόποδες του Κρονίου, οι θησαυροί που είχαν αφιερώσει οι ελληνικές πόλεις, κυρίως οι αποικίες. Στα δυτικά τους σώζεται το Νυμφαίο, το λαμπρό υδραγωγείο που αφιέρωσε στο ιερό ο Ηρώδης Αττικός. Μέσα στην Άλτι υπήρχαν ακόμη το Πελόπιο, ταφικό μνημείο, αφιερωμένο στον ήρωα Πέλοπα, το Πρυτανείο, που ήταν η έδρα των αξιωματούχων του ιερού, και το Φιλιππείο, το κομψό κυκλικό οικοδόμημα που αφιέρωσε ο Φίλιππος Β΄, βασιλιάς της Μακεδονίας. Κατά την αρχαιότητα, στα νοτιοανατολικά του Ηραίου υπήρχε και ο μεγάλος βωμός του Δία, σημαντικότατο μνημείο, που όμως δεν διατηρήθηκαν ίχνη του, γιατί είχε σχηματιστεί από τη συσσώρευση τέφρας, και διαλύθηκε όταν το ιερό σταμάτησε να λειτουργεί. Στη νοτιοανατολική γωνία της Άλτεως βρίσκεται επίσης το Νοτιοανατολικό κτίριο, το ιερό που ήταν αφιερωμένο πιθανότατα στη θεά Εστία. Ο υπόλοιπος χώρος μέσα στον περίβολο ήταν γεμάτος από βωμούς, μεταξύ των οποίων και ο βωμός της Ήρας στα ανατολικά του ναού της Ήρας, από όπου γίνεται η αφή της Ολυμπιακής φλόγας, καθώς και αγάλματα θεών και ηρώων, ανδριάντες των Ολυμπιονικών, αφιερώματα επιφανών ιδιωτών και ελληνικών πόλεων, ανάμεσά τους και η περίφημη Νίκη του Παιωνίου. Έξω από το νότιο περίβολο της Άλτεως υπάρχει το Βουλευτήριο, και ακόμη πιο κάτω η Νότια στοά, που αποτελούσε το νοτιότερο κτίριο του ευρύτερου ιερού χώρου και την κύρια είσοδο του ιερού από τη πλευρά αυτή. Στο δυτικό τμήμα του χώρου υπάρχουν κτίρια που εξυπηρετούσαν το προσωπικό του ιερού, τους αθλητές και τους επίσημους επισκέπτες και χωρίζονται από την Άλτι με την ιερά οδό, το γυμνάσιο και η παλαίστρα, χώροι προπόνησης, το εργαστήριο του Φειδία, που στα παλαιοχριστιανικά χρόνια μετατράπηκε σε βασιλική, τα ελληνικά λουτρά με το κολυμβητήριο, οι ρωμαϊκές θέρμες, το Ηρώο που αρχικά αποτέλεσε βοηθητικό κτίριο των λουτρών ως εφιδρωτήριο, ο Θεηκολεών που αποτελούσε κατοικία των ιερέων, το Λεωνιδαίο, που ήταν ξενώνας για τους επισήμους, και οι μεταγενέστεροι ρωμαϊκοί ξενώνες. Ανατολικά της Άλτεως εκτείνεται το στάδιο, όπου τελούνταν οι Ολυμπιακοί Αγώνες. Μπροστά από την 'Κρυπτή', τη μνημειακή είσοδο του σταδίου, και κατά μήκος του κρηπιδώματος των θησαυρών, σώζονται δεκαέξι βάθρα, τα οποία ήταν τοποθετημένα στη σειρά το ένα δίπλα στο άλλο και έφεραν κατά την αρχαιότητα ισάριθμα χάλκινα αγάλματα του Δία, τους λεγόμενους Ζάνες, τα οποία, όμως, δεν διασώθηκαν. Κατά την αρχαιότητα, νότια του σταδίου υπήρχε και ο ιππόδρομος, από τον οποίο σήμερα δεν σώζεται κανένα ίχνος, διότι έχει παρασυρθεί από τον Αλφειό ποταμό. Στην ίδια περιοχή υπάρχουν κτιριακά συγκροτήματα λουτρών και επαύλεων, όπως η περίφημη έπαυλη που έκτισε ο Νέρων όταν διέμενε στην Ολυμπία, προκειμένου να συμμετάσχει στους αγώνες.
Χρονολόγηση
Από:
Ελληνιστική Περίοδος
Έως:
Ρωμαϊκή Περίοδος
Τύπος χώρου / μνημείου:
Γυμνάσιο (αρχαιότητα) , Παλαίστρα
Τεκμηρίωση:
Το γυμνάσιο και η παλαίστρα του ιερού της Ολυμπίας, στον επίπεδο χώρο βορειοδυτικά της Άλτεως, δίπλα στην κοίτη του ποταμού Κλαδέου, αποτελούν ενιαίο συγκρότημα. Το γυμνάσιο εξυπηρετούσε τις προπονήσεις των αθλητών στα αγωνίσματα δρόμου και στο πένταθλο, που παλαιότερα γίνονταν στον ίδιο χώρο, αλλά στην ύπαιθρο. Το γυμνάσιο διαμορφώθηκε στα ελληνιστικά χρόνια, και το κτίριο που σώζεται σήμερα χρονολογείται στο 2ο αι. π.Χ. Η παλαίστρα οικοδομήθηκε κατά τον 3ο αι. π.Χ. στα νότια του γυμνασίου, σε χαμηλότερο επίπεδο, και χρησίμευε για την προπόνηση των αθλητών στην πυγμή, στην πάλη και στο άλμα.
Χρονολόγηση
Από:
Γεωμετρική Περίοδος
Έως:
Ρωμαϊκή Περίοδος
Τύπος χώρου / μνημείου:
Στάδιο
Τεκμηρίωση:
Το στάδιο της Ολυμπίας στα ανατολικά της Άλτεως, ακριβώς έξω από τη βορειοανατολική γωνία του περιβόλου του ιερού της Ολυμπίας, είναι ο χώρος όπου τελούνταν οι αρχαίοι Ολυμπιακοί Αγώνες αλλά και τα Ηραία, αγώνες γυναικών προς τιμήν της Ήρας. Αρχικά, γύρω στα μέσα του 6ου αι. π.Χ., το στάδιο βρισκόταν στα νότια του Κρονίου λόφου, μέσα στον ιερό χώρο της Άλτεως. Η δυτική στενή πλευρά του σταδίου, η άφεση, ήταν ανοικτή προς το μεγάλο βωμό του Δία. Στα τέλη του 6ου αι. π.Χ. ο στίβος μεταφέρθηκε ανατολικότερα και επεκτάθηκε και μετά το πέρας του ανδήρου των θησαυρών. Κατά μήκος της νότιας πλευράς διαμορφώθηκε τεχνητό πρανές για τους θεατές, ύψους περίπου 3 μ., ενώ στη βόρεια πλευρά χρησιμοποιήθηκε το φυσικό πρανές στις υπώρειες του Κρονίου λόφου. Στις αρχές του 5ου αι. π.Χ., όταν οικοδομήθηκε ο μεγάλος ναός του Δία, το στάδιο μετατοπίσθηκε 82 μ. ανατολικότερα και 7 μ. προς τα βόρεια. Ο προσανατολισμός του παρέμεινε ο ίδιος και δημιουργήθηκαν τεχνητά πρανή για τους θεατές σε όλες τις πλευρές του. Στο νότιο πρανές του σταδίου υπήρχε η εξέδρα των Ελλανοδικών και απέναντι, στο βόρειο πρανές, ο βωμός της Δήμητρας Χαμύνης, όπου καθόταν η ιέρεια της θεάς, η μοναδική γυναίκα που επιτρεπόταν να παρακολουθήσει τους αγώνες. Στα μέσα περίπου του 4ου αι. π.Χ., με την κατασκευή της στοάς της Ηχούς, το στάδιο απομονώθηκε οριστικά από την ιερά Άλτι. Υπολογίζεται ότι το στάδιο χωρούσε περίπου 45.000 θεατές που κάθονταν κατά γης. Ελάχιστα λίθινα καθίσματα υπήρχαν μόνο για τους επισήμους, ενώ στα ρωμαϊκά χρόνια πιθανόν κατασκευάσθηκαν ξύλινα έδρανα στα πρανή και έγιναν εργασίες συντήρησης. Γύρω από το στίβο υπήρχε λίθινος αγωγός, με μικρές λεκάνες ανά διαστήματα, όπου συγκεντρώνονταν τα νερά από τα πρανή. Στα τέλη του 3ου αι. π.Χ. κατασκευάσθηκε η μνημειακή είσοδος του σταδίου, η λεγόμενη Κρυπτή, μία λίθινη καμαροσκεπής στοά μήκους 32 μ., από την οποία έμπαιναν στο στάδιο οι αθλητές. Στα ρωμαϊκά χρόνια, στο δυτικό της άκρο προστέθηκε ένα μνημειακό πρόπυλο.
Χρονολόγηση
Από:
Κλασική Περίοδος
Έως:
Κλασική Περίοδος
Τύπος χώρου / μνημείου:
Βασιλική , Εργαστήριο
Τεκμηρίωση:
Το εργαστήριο του Φειδία στα δυτικά της Άλτεως, έξω από τον περίβολο του ιερού της Ολυμπίας και ακριβώς απέναντι από το ναό του Δία, οικοδομήθηκε στο β΄ μισό του 5ου αι. π.Χ. και είναι ο χώρος κατασκευής του τεράστιου χρυσελεφάντινου άγαλμα του Δία, ενός από τα επτά θαύματα του αρχαίου κόσμου. Τα ευρήματα και η κεραμική που προέρχονται από το μνημείο το χρονολογούν με ακρίβεια στην περίοδο 430-420 π.Χ. . Ένα από τα σημαντικότερα ευρήματα του εργαστηρίου είναι μία μικρή μελαμβαφής οινοχόη, στη βάση της οποίας είναι χαραγμένη η επιγραφή ΦΕΙΔΙΟ ΕΙΜΙ, δηλαδή 'ανήκω στον Φειδία'. Αργότερα, το εργαστήριο μετατράπηκε σε χώρο λατρείας και μεταξύ του 435 και 451 μ.Χ. πάνω στους ορθοστάτες του αρχαίου κτιρίου οικοδομήθηκε μία παλαιοχριστιανική βασιλική.
Χρονολόγηση
Από:
Πρώιμη Βυζαντινή/Πρωτοβυζαντινή Περίοδος
Έως:
Πρώιμη Βυζαντινή/Πρωτοβυζαντινή Περίοδος
Τύπος χώρου / μνημείου:
Οικισμός
Τεκμηρίωση:
Σύμφωνα με τα ευρήματα των αρχαιολογικών ανασκαφών στα μέσα του 5ου αι. μ.Χ. επάνω στα ήδη ερειπωμένα κτίσματα του ιερού της Ολυμπίας αναπτύχθηκε μικρός χριστιανικός οικισμός, προς εξυπηρέτηση του οποίου το εργαστήριο του Φειδία μετατράπηκε σε παλαιοχριστιανική βασιλική.
Χρονολόγηση
Από:
Πρώιμη Βυζαντινή/Πρωτοβυζαντινή Περίοδος
Έως:
Πρώιμη Βυζαντινή/Πρωτοβυζαντινή Περίοδος
Τύπος χώρου / μνημείου:
Ξυλόστεγη Βασιλική
Τεκμηρίωση:
Μεταξύ του 435 και 451 μ.Χ., πάνω στους ορθοστάτες του αρχαίου εργαστηρίου του Φειδία οικοδομήθηκε μία παλαιοχριστιανική ξυλόστεγη, τρίκλιτη βασιλική με το ιερό της να σχηματίζεται με την προσθήκη αψίδας στα ανατολικά, εκεί που βρισκόταν η είσοδος του εργαστηρίου. Το ιερό χωριζόταν από το σηκό με μαρμάρινα χαμηλά θωράκια, τα οποία διατηρούνται στη θέση τους έως σήμερα. Οι τοίχοι ήταν κτισμένοι με πλακαρές οπτοπλίνθους και το δάπεδο ήταν στρωμένο με μαρμάρινες πλάκες, οι οποίες αφαιρέθηκαν κατά την ανασκαφή, προκειμένου να μελετηθεί το παλαιότερο δάπεδο του εργαστηρίου. Η είσοδος του ναού είναι στη νότια πλευρά του νάρθηκα. Στο νάρθηκα βρέθηκαν χριστιανικές επιγραφές που μας δίνουν πληροφορίες σχετικά με τη μαρμαρόστρωση του δαπέδου, καθώς και στοιχεία για τα επαγγέλματα της εποχής. Η βασιλική της Ολυμπίας είναι ο αρχαιότερος γνωστός παλιοχριστιανικός ναός της Ηλείας, και καταστράφηκε από το σεισμό του 551 μ.Χ.
Χρονολόγηση
Από:
Ρωμαϊκή Περίοδος
Έως:
Ρωμαϊκή Περίοδος
Τύπος χώρου / μνημείου:
Έπαυλη
Τεκμηρίωση:
Η οικία του Ρωμαίου αυτοκράτορα Νέρωνα οικοδομήθηκε στα νοτιοανατολικά της Άλτεως κατά τα έτη 65-67 μ.Χ., όταν ο Νέρων κατέλυσε στο ιερό προκειμένου να λάβει μέρος ο ίδιος στους Ολυμπιακούς Αγώνες του έτους 67 μ.Χ. Η πολυτελής έπαυλη κτίστηκε στη θέση όπου στην κλασική εποχή υπήρχε το ιερό της Εστίας και άλλα κτίσματα, τα οποία κατεδαφίστηκαν. Διέθετε μεγάλη περίστυλη αυλή, γύρω από την οποία αναπτύσσονταν αρκετοί χώροι, δωμάτια και μεγάλοι κήποι. Η κύρια είσοδος του συγκροτήματος βρισκόταν στα δυτικά και μπροστά της υπήρχε στοά με κιονοστοιχία, που ανυψωνόταν σε θριαμβικό τόξο. Η είσοδος οδηγούσε σε αίθριο και στη συνέχεια δύο διάδρομοι οδηγούσαν στη μεγάλη περίστυλη αυλή και στους κήπους. Στο νότιο τμήμα στεγάζονταν τα λουτρά. Στα χρόνια που ακολούθησαν, μέχρι και τον 3ο αι. μ.Χ., στο συγκρότημα έγιναν διάφορες επεκτάσεις και μετατροπές, οι μεγαλύτερες από τις οποίες πραγματοποιήθηκαν στα χρόνια του Σεπτίμιου Σεβήρου, στις αρχές του 3ου αι. μ.Χ., όταν από την οικία του Νέρωνα διατηρήθηκαν μόνο οι όψεις προς την πλευρά της Άλτεως, το μεγάλο αίθριο και τμήματα των δωματίων και το συγκρότημα αποτέλεσε πλέον τις λεγόμενες Ανατολικές Θέρμες.
Χρονολόγηση
Από:
Κλασική Περίοδος
Έως:
Πρώιμη Βυζαντινή/Πρωτοβυζαντινή Περίοδος
Τύπος χώρου / μνημείου:
Λουτρά Αρχαίου Ιερού , Θέρμες , Ηρώο
Τεκμηρίωση:
Τα Ελληνικά Λουτρά του Ιερού της Ολυμπίας, στο δυτικότερο τμήμα του, κοντά στον ποταμό Κλαδέο, αποτελούν τα παλαιότερα λουτρά του Ιερού, που εξυπηρετούσαν τις ανάγκες των αθλητών. Κατασκευάστηκαν τον 5ο αι. π.Χ. και δεν κτίστηκαν με ενιαίο αρχιτεκτονικό σχέδιο, αλλά επιδέχονταν επεμβάσεις και προσθήκες σε όλη σχεδόν τη διάρκεια της χρήσης τους. Στο β΄ μισό του 5ου αι. π.Χ. οικοδομήθηκε το Ηρώο, που αρχικά συνδεόταν με τη λειτουργία των Λουτρών, εφόσον ήταν το εφιδρωτήριο, ένας βοηθητικός χώρος για την εφίδρωση των λουόμενων. Αργότερα, όμως, κατά την ρωμαϊκή περίοδο, το εφιδρωτήριο χρησιμοποιήθηκε ως ηρώο, όταν τα Ελληνικά Λουτρά εγκαταλείφθηκαν, πιθανότατα εξαιτίας της κατασκευής πολλών άλλων Θερμών στο Ιερό. Οι Θέρμες του Κλαδέου κατασκευάστηκαν γύρω στο 100 μ.Χ. στο δυτικό άκρο του Ιερού, κοντά στην κοίτη του Κλαδέου ποταμού, στο χώρο που υπήρχε η πισίνα των Ελληνικών Λουτρών. Με τα χρωματιστά μάρμαρα στους τοίχους, τα ψηφιδωτά δάπεδα και τους πολλούς χώρους, οι θέρμες του Κλαδέου ανταποκρίνονταν στο πνεύμα της εποχής που τα λουτρά ήταν πλέον περισσότερο χώρος ανάπαυσης και πολυτέλειας. Διέθεταν αίθουσες θερμού και ψυχρού λουτρού, εφιδρωτήριο, αποδυτήριο, μικρό ιδιωτικό λουτρό στο βόρειο τμήμα τους, αίθριο, μπανιέρες και τουαλέτες. Στις αρχές του 3ου αι. μ.Χ., κτίστηκαν οι λεγόμενες Ανατολικές Θέρμες μετά από ανακατασκευή της οικίας του Νέρωνα. Το νέο λουτρικό συγκρότημα των Ανατολικών Θερμών διέθετε χώρους θερμού και ψυχρού λουτρού, δεξαμενές και αυλή με κήπο. Στη νοτιοανατολική γωνία του συγκροτήματος διατηρείται σε πολύ καλή κατάσταση το 'Οκτάγωνο', που αποτελεί τμήμα των λουτρικών εγκαταστάσεων (tepidarium) και στο δάπεδό του διατηρούνται μέχρι σήμερα εντυπωσιακότατα ψηφιδωτά, που διακοσμούνται με θέματα από το θαλάσσιο βασίλειο. Οι Θέρμες Λεωνιδαίου, το μικρό λουτρό που κτίσθηκε έξω από το νοτιοδυτικό άκρο της Άλτεως, δίπλα στον ομώνυμο ξενώνα, χωρίς όμως να σχετίζεται με αυτόν, είναι ένα από τα λίγα κτίσματα του ιερού της Ολυμπίας που διατηρεί το αρχικό του ύψος και την οροφή του. Χρονολογείται στον 3ο αι. μ.Χ. και εξακολούθησε να χρησιμοποιείται με μετατροπές έως τον 6ο αι. μ.Χ. Αποτελούσε τμήμα εκτεταμένου και κατεστραμμένου σήμερα κτιριακού συγκροτήματος, το οποίο λειτουργούσε ως ξενώνας. Το λουτρό διέθετε εξαιρετικό σύστημα ύδρευσης, ενώ στο εσωτερικό του υπήρχε τελειοποιημένο σύστημα θέρμανσης των τοίχων, όπου ο θερμός αέρας διοχετευόταν με σύστημα σωληνώσεων στο εσωτερικό των τοίχων. Οι Θέρμες Κρονίου ή Βόρειες Θέρμες βρίσκονται στην περιοχή βόρεια του Πρυτανείου, στις παρυφές του ιερού της Ολυμπίας, και οικοδομήθηκαν κατά την αυτοκρατορική εποχή επάνω σε κτίριο και λουτρά ελληνιστικών χρόνων.
Χρονολόγηση
Από:
Ρωμαϊκή Περίοδος
Έως:
Ρωμαϊκή Περίοδος
Τύπος χώρου / μνημείου:
Ωδείο
Τεκμηρίωση:
Κατάλοιπα ενός μικρού ωδείου, που κτίστηκε τον 3ο αι. μ.Χ., στα δυτικά του συγκροτήματος των Ανατολικών Θερμών.
Χρονολόγηση
Από:
Αρχαϊκή Περίοδος
Έως:
Ρωμαϊκή Περίοδος
Τύπος χώρου / μνημείου:
Ιππόδρομος
Τεκμηρίωση:
Στον Ιππόδρομο της Ολυμπίας γίνονταν τα ιππικά αγωνίσματα και οι αρματοδρομίες των Ολυμπιακών Αγώνων. Οι εγκαταστάσεις του Ιπποδρόμου πιθανότατα παρασύρθηκαν από τον ποταμό Αλφειό στα μεσαιωνικά χρόνια, τη μορφή του ωστόσο γνωρίζουμε με λεπτομέρεια από την περιγραφή του περιηγητή Παυσανία (6.20.10-21). Εκτιμάται ότι βρισκόταν στο νοτιοανατολικό άκρο του ιερού της Ολυμπίας, στη μεγάλη επίπεδη έκταση νότια του σταδίου και σχεδόν παράλληλα με αυτό.
Χρονολόγηση
Από:
Αρχαϊκή Περίοδος
Έως:
Ρωμαϊκή Περίοδος
Τύπος χώρου / μνημείου:
Πρυτανείο (Θρησκευτική Διοίκηση)
Τεκμηρίωση:
Το Πρυτανείο της Ολυμπίας εντός του ιερού περιβόλου και ακριβώς στη βορειοδυτική γωνία του, δίπλα στην είσοδο της Άλτεως και απέναντι από το Γυμνάσιο, υπήρξε η έδρα των πρυτάνεων, αξιωματούχων του ιερού και υπευθύνων για τις θυσίες στους βωμούς των θεών, που γίνονταν μία φορά κάθε μήνα, και αποτελούσε το κέντρο της διοικητικής και πολιτικής ζωής του ιερού και το κέντρο διοίκησης των Ολυμπιακών Αγώνων. Η κατασκευή του χρονολογείται στο τέλος του 6ου ή στις αρχές του 5ου αι. π.Χ. και αρχικά ήταν ένα μικρό οικοδόμημα, το οποίο σταδιακά διευρύνθηκε με τις διάφορες προσθήκες και μετασκευές που δέχθηκε στα μεταγενέστερα χρόνια.
